wulpVogel van het Jaar

Eind 2005 ontspon zich binnen de vereniging een discussie over de vraag of een 'vogel van het jaar' interessante gegevens op kon leveren en of dit een leuke manier zou zijn om (beginnende) vogelaars in de hele provincie bij een mini-onderzoekje te betrekken. Men was het erover eens dat dit inderdaad een goed idee was en een werkgroep 'Vogel van het Jaar' werd opgericht.

Vogel van het Jaar 2019: Wulp (Numenius arquata)

Contact: vogelvanhetjaar at avifaunagroningen.nl

Vogel van het Jaar

Vogel van het Jaar 2016:

Grauwe vliegenvanger (Muscicapa striata)

Dit jaar is de Grauwe Vliegenvanger tot Soort van het Jaar verkozen bij Avifauna Groningen. De elfde vogelsoort in de rij sinds de start in 2006 toen zijn familiegenoot, de Bonte Vliegenvanger, deze eer te beurt was gevallen. Vier maanden heeft de Vogel van het Jaar ons laten wachten op zijn entree. Maar eind april/begin mei zal hij toch wel in Groningen opduiken. De meerderheid volgt echter in mei met een uitloop tot begin juni. In het voorjaar is de trend dat Grauwe Vliegenvangers steeds eerder in mei doortrekken (Fig. 1). De wegtrek in zuidwestelijke richting, via Frankrijk en het Iberisch Schiereiland begint eind juli en na half augustus zijn veel broedplaatsen verlaten. De huidige doortrek van noordelijke vogels, waarschijnlijk alleen Deense en Duitse broedvogels, piekt midden september. Ook lijkt de soort deze eeuw later weg te trekken. Oktober waarnemingen zijn schaars.

img2016 1

Figuur 1. Doortrek Grauwe Vliegenvanger in Groningen Data Boekema (2016) opgesplitst in waarnemingen in vorige eeuw (onder) en deze eeuw (boven)

Waar en wanneer de vogel trekt en met welk gedrag: hierover bestaan nog veel onzekerheden die we in dit jaar kunnen invullen. Tenminste, als we alert zijn. Want over drie maanden is de soort ook alweer verdwenen naar Tropisch Afrika (hoofdzakelijk ten zuiden van de Evenaar)! Vervolgens resteert genoeg tijd om de gegevens uit te werken. Wanneer de resultaten daar aanleiding toe geven zullen die in de Grauwe Gors worden gepubliceerd.

img2016 2
Foto: Jan Henk Venema

Broedvogeltrend in Nederland

De Grauwe Vliegenvanger komt voor in vrijwel alle Europese landen. In de Scandinavische landen en de Baltische Staten komen de grootste aantallen voor. De soort ontbreekt alleen op de eilanden in de Atlantische Oceaan (Shetland, IJsland, de Faeröer en Spitsbergen).

Overeenkomstig met andere delen in West-Europa, laat de broedvogelpopulatie sinds 1990 een significante afname van < 5% per jaar zien (SOVON, CBS). De continue afname in aantallen broedparen heeft geen gevolg gehad voor de verspreiding van de soort.

De soort staat op de rode lijst en zijn status wordt gekwalificeerd als ‘gevoelig’. Gedurende de laatste tien jaar is de soort stabiel. De afname lijkt geen duidelijk verband te hebben met de neerslaghoeveelheden in de Afrikaanse overwinteringsgebieden.

 

Dit suggereert dat de afname vooral te wijten is aan verslechterende milieuomstandigheden in de broedgebieden. De afname in agrarisch cultuurlandschap staat vermoedelijk in verband met verlies aan nesthabitat (o.a. hoogstam boomgaarden, houtwallen) en vooral voedselschaarste. Lokale kleine toenames hangen samen met het ouder (en geschikter) worden van bos.

img2016 3

De jaarlijkse index van de broedpopulatie Grauwe Vliegenvanger in Nederland (links) en de provincie Groningen (rechts) t.o.v. 1990 en de standaardfout gebaseerd op het Meetnet Broedvogels (BMP)

Aantal broedvogels en verspreiding Grauwe Vliegenvanger in Groningen

In tegenstelling tot het landelijke beeld, is er volgens SOVON in de provincie Groningen geen sprake van een significante afname sinds 1990. Geschat wordt dat er in Groningen nog zo’n 1500 paar broeden, tegen zo’n 2000 eind jaren ’80 (Boekema 2016). Helpt u mee om te checken of deze schatting in 2016 ook adequaat is?

img2016 4 Meest recente (voorlopige) verspreidingskaart Grauwe Vliegenvanger in Groningen (Bron: SOVON)

De Grauwe Vliegenvanger kent een zeer brede verspreiding in de provincie Groningen. Op de meest recente nog voorlopige verspreidingskaart broedvogels van het nieuwe SOVON atlasproject is te zien dat in een 9-tal atlasblokken de Grauwe Vliegenvanger niet meer voorkomt daar waar dit eind vorige eeuw nog wel het geval was (rode vierkanten met grijze achtergrond). Klopt de afwezigheid in deze atlasblokken, en zo ja, waarom is de soort hier verdwenen?

Herkenning

De Grauwe Vliegenvanger is niet bepaald een soort die gelijk in het oog en oor valt: hij is onopvallend grijsbruin van kleur en de ijle zang is vrij onopvallend. De bovendelen zijn dof grijs gekleurd, de onderdelen vuilwit. Donkere strepen zijn te zien op het voorhoofd, keelzijden en de borst. De dunne en vrij lange snavel heeft een brede basis die karakteristiek is voor insecteneters. De poten hebben een zwarte kleur. De zang is een reeks zachte, hoge, piepende of krassende noten, vermengd met enkele onritmische zachte trillers. Grauwe Vliegenvanger zingen in Groningen vrij laat in het voorjaar, met een piek tussen half en eind mei, maar de zang gaat tot eind juli door (Boekema 2016).

img2016 5

Grauwe vliegenvanger op Corsica (F). Foto: Jan Henk Venema

Het is dan ook de alarmroep van deze vogel, een regelmatig ‘twiet – tik’ (het ‘tik’ klinkt heel ‘kort en droog’), dat veelal zijn aanwezigheid verraadt. De vogel zit vaak rechtop op een geëxponeerde uitkijkpost om naar prooien te speuren die voorbij vliegen. Hierbij bewegen de vogels voortdurend met korte rukken de staart en de vleugels. Vanaf één of meerdere van deze vaste uitkijkposten maken ze korte snelle vluchten achter vliegende insecten aan, die vaak in de lucht gevangen worden of van bladeren worden afgepikt. Grauwe Vliegenvangers zitten daarbij heel stil tot een geschikte maaltijd langs komt vliegen.

Habitat en broedsucces

De hoogste dichtheden vinden we in open oude loof- en gemengde bossen, bosranden met struwelen en kleinschalig boerenland met uitgegroeide houtwallen en erven. Ook komt de soort voor in dorpen bij huizen met grote tuinen en in parken. Uit Engels onderzoek bleek dat het nestsucces van Grauwe Vliegenvangers nauw gerelateerd is aan de habitat waarin zij broeden: vogels die broeden in bossen en agrarische gebied hebben een significant lager broedsucces dan vogels in tuinen (Stevens et al. 2007). De auteurs wijten dit aan verschillen in nestpredatie gedurende zowel de ei- en de kuikenfase. In Zuid-Engeland vlogen in tuinen uiteindelijk twee maal zoveel jonge vogels uit dan in het bos en in agrarische gebieden.

Kunnen we in Groningen ook dergelijke relaties vinden? En indien dit het geval is, wat zijn de mogelijke achterliggende oorzaken? In hoeverre speelt insecten schaarste in agrarische gebieden en bossen een rol? Het is al jaren bekend dat in agrarische gebieden de aantallen en diversiteit aan insecten dramatisch is afgenomen. Zelfs de strontvlieg lijkt af te nemen door veranderende bemesting (injectiemethode) en het steeds meer binnenhouden van melkkoeien. Ook het gebruik van het omstreden 'bijengif' (neonicotinoïden) in de landbouw, dat reeds bij zeer lage doses dodelijk is voor veel insecten, wordt genoemd als mogelijke oorzaak.

img2016 6

Telaanwijzigingen

Paar in broedbiotoop (mannetje laat vrouwtje verschillende potentiële nestplekken zien), zang (onopvallend, maar al in schemer beginnend) nestbouw, alarm (opgewonden scherp 'tsi-tk-tk' vaak in omgeving nest), transport van voedsel (mannetje verzorgt broedend vrouwtje, beide partners voeren jongen) of uitwerpselpakketjes (beide partners), pas uitgevlogen jongen (luid bedelend, geluid sterk lijkend op dat van andere zangvogeljongen - o.a. Roodborst, Winterkoning, Merel, Vink - maar met enige oefening te onderscheiden).

LET OP: Soort kan gemakkelijk worden gemist, vooral bij hoge dichtheden van andere zangvogels (geluid valt weg). Attent zijn op vogels op geëxponeerde zitplaatsen (vaak jagend, soms zingend). Aankomst vanaf begin mei, maar zang- en nestelactiviteit in koude voorjaren vóór eind mei vaak laag (late start van eerste broedsel). Geluiden (ook die van uitgevlogen jongen) voor minder ervaren waarnemers vaak lastig te onderscheiden. Zoek in twijfelgevallen de vogel(s) op (vaak min of meer opvallend zittend).

Broedbiologie

De Grauwe Vliegenvanger bouwt een nest in een open holte in grote, deels open holen en nissen incl. breukvlakken van takken en stammen; ook wel tussen klimop, in muurtje, op oud vogelnest enz. Het nest is een losse verzameling van allerlei plantaardig materiaal. Ei leg is van eind mei tot eind juli. In 14-20% van de gevallen (Stevens et al. 2007) vindt na het eerste broedsel nog een tweede plaats die deels in elkaar geschoven: het mannetje verzorgt jongen eerste broedsel terwijl het vrouwtje met tweede begint, meestal 4-5 eieren, broedduur 11-15 dagen, nest jongen periode 12-16 dagen, jongen worden nog ca. 3 weken na uitvliegen gevoerd. Een klein deel der mannetjes houdt er een tweede territorium op na.

Doelstellingen

Dit Vogel van het Jaar project heeft tot doel meer inzicht te krijgen in de volgende vragen:

  • Waar zijn de dichtheden het grootst en in welke atlasblokken/habitat is de soort schaars of zelfs afwezig/verdwenen in Groningen?
  • Bestaat er een relatie tussen broedsucces en habitat zoals gevonden in Zuid-Engeland (Stevens et al. 2007)?
  • Zijn er tweede broedsels en zo ja: tot wanneer zijn er gezinnen met jongen te zien?
  • Is er een doortrekpatroon voor de provincie Groningen te zien: trekt hij vooral door langs de kust of gaat de trek ook over land?

Hoe doet u mee?

Dat kan door via www.waarneming.nl uw waarnemingen van Grauwe Vliegenvangers te melden. Aantal, datum en plaats zijn al interessant. Maar deze informatie wordt nog verrijkt als u ook aangeeft wat het gedrag is: zingend, nestelend (nest-indicerend), aantal jongen, foeragerend of gewoon ter plaatse. Graag ontvangen we via uw melding ook info in wat voor type biotoop de waarneming is gedaan: agrarisch gebied, natuurgebied, bos(rand), park of tuin. Onder ‘toelichting’ kunt u alle voor dit project interessante mededelingen plaatsen. We hopen dat we over zijn voorkomen en gedrag veel inkleuring kunnen geven gedurende de korte drie maanden dat de soort hier is. Vervolgens resteert genoeg tijd om de gegevens uit te werken.

Als je erbij stil staat, is eigenlijk niets grauw aan deze Vogel van het Jaar, behalve zijn naam…

Alvast bedankt voor uw medewerking!

Jan Henk Venema en Alco van Klinken

Geraadpleegde bronnen/Links
Free Joomla! templates by Engine Templates