Vogel van het Jaar 2017

Torenvalk (Falco tinnunculus)

Foto: ©Jannie Schoonveld

Inleiding

“Vroeger” brachten wij met ons gezin op de zondagmiddagen regelmatig een bezoek aan opa en oma in Nieuweschans (nog zonder Bad). Onderweg keken we altijd onze ogen uit. Vooral langs de snelweg was er van alles te zien. Reeën, buizerds, torenvalken. Die laatste was gemakkelijk te herkennen, want regelmatig hing hij zowat stil in de lucht te klapwieken, alvorens een duik naar beneden te nemen. We vonden het bijzondere en mooie vogels; ze hoorden gewoon bij het Groninger land.

Algemene informatie over de Torenvalk

De torenvalk is wellicht de bekendste roofvogel van ons land. Het mannetje, herkenbaar aan de blauwgrijze kop en staart, is iets kleiner dan het vrouwtje dat een bruine kop en staart heeft. De torenvalk is een echte muizenjager: veldmuis, aardmuis en noordse woelmuis behoren tot zijn prooien. Daarnaast staan kleine of jonge vogels en insecten op het menu.

Torenvalken kunnen het hele jaar door in Nederland waargenomen worden. "Onze" exemplaren zijn over het algemeen standvogels en in de winter komen er wat trekkers uit de ons omringende landen bij.

Bijna iedereen kent het kenmerkende bidden dat vaak vooraf gaat aan het stoten van de prooi. Dat bidden werd vroeger 'wiekelen' genoemd, en in het Gronings staat de torenvalk dan ook wel bekend onder de naam 'wiekel'. De benamingen 'rode wiekel' voor torenvalk en 'blauwe wiekel' voor boomvalk werden ook wel gebezigd ([1], [2]),

Al biddend speurt de torenvalk niet eens zozeer direct naar een muis, alswel naar urinesporen van een muis. Vogelogen zijn gevoelig voor ultraviolet licht en zien de fosforverbindingen in de urinesporen daardoor oplichten.

Net als alle roofvogels produceert een torenvalk ook braakballen; ze zijn bruinachtig van kleur en bevatten nauwelijks botjes omdat een torenvalk zijn prooi niet met huid en haar verslind [3].

De torenvalk broedt vandaag de dag vaak in speciale nestkasten, sommige geïnstalleerd op palen. Ook oude kraaiennesten worden niet versmaad. Jaarlijks is er één legsel van 4-6 eieren, heel soms nog gevolgd door een tweede legsel. De eieren worden gelegd ongeveer vanaf april. [4]

Voorkomen in onze provincie

De torenvalk was in onze provincie in de vorige eeuw een algemene verschijning. In "Vogels in Groningen" [5] worden aantallen broedparen genoemd van 125-175 paar in de jaren 70 en ongeveer 260 paar in 1992. Heden ten dage is dat aantal 100-150 paar, een forse teruggang dus. Naast vervolging wordt dit ook toegeschreven aan het afnemende aanbod van prooidieren, met name veldmuizen. En dat heeft dan weer te maken met de schaalvergroting en intensivering in de landbouw.

Qua aantallen is de torenvalk inmiddels ver voorbijgestreefd door de buizerd: rond 1980 werden verspreid over onze provincie ongeveer evenveel torenvalken als buizerds geteld; inmiddels worden op elke torenvalk vijf buizerds geteld.

Ook via waarneming.nl [6] is informatie te verkrijgen over waarnemingen van de torenvalk in ons werkgebied. Voor de periode 1 januari t/m 4 maart 2017 zijn er 1.062 waarnemingen gedaan (gebruikt raster: 5km). In dezelfde periode van 2016 waren dat er 917 en in 2015 waren dat er 821.

Uiteraard gelden deze cijfers met enig voorbehoud: er komen dubbeltellingen van exemplaren in voor. Het feit dat de Torenvalk "Vogel van het jaar 2017" is zal in de afgelopen drie maanden zeker extra meldingen hebben gegenereerd (en daar zitten ook dubbeltellingen bij).

De meldingen geven ons ook informatie over de locatie van de waarnemingen; het onderstaande screenshot geeft daar een beeld van. Hierin valt te zien dat er met name in het Lauwersmeergebied en rond de stad Groningen veel waarnemingen worden gedaan.

Via vogelatlas.nl [8] heb ik nog onderstaande twee overzichtskaarten over het voorkomen van de torenvalk opgevraagd.

Schatting broedparen (2013-2015)	Schatting exemplaren winter (2013-2015)

De kaart links geeft een schatting van het aantal broedparen (gebaseerd op tellingen over de periode 2013-2015) en de kaart rechts geeft een schatting van het in de winter aanwezige aantal exemplaren (gebaseerd op wintertellingen over de periode 2013-2015). Ik vond toch wel wat bijzondere verschillen tussen het overzicht van de ingevoerde waarnemingen (zie boven) en de kaart rechts. U ook?

Laten we in ieder geval afspreken de torenvalk goed in de gaten te houden!

Foto: © Ana Buren

Hoe doet u mee aan de "Vogel van het jaar 2017"-actie?

• U kunt meedoen door via www.waarneming.nl uw waarnemingen van Torenvalken te melden.
• Aantal, datum, plaats en geslacht zijn op zich al interessante gegevens.
• Andere interessante aspecten zijn baltsgedrag (cirkelende vlucht en/of speciale vliegbewegingen, dit alles onder veel geroep), nestindicerend gedrag (nest'bouw', nestbezoek, bezet nest), aanvoer van prooien voor broedend vrouwtje en/of jongen, het uitvliegen van jongen.
• NB: u doet er goed aan bij het melden van nesten / broedgedrag de optie "hokvervaging" bij uw waarneming aan te vinken.

Geraadpleegde bronnen voor dit verhaal:

1. www.werkgroeproofvogels.nl
2. Boekema, E. (2016). Vogels in Groningen. Profiel Bedum
3. www.waarneming.nl
4. www.sovon.nl/nl/soort/3040
5. www.vogelatlas.nl/atlas/soorten/soort/3040

Algemene bronnen "Vogel van het jaar"

• Vogelbescherming Nederland: Torenvalk
• Sovon: Torenvalk
• vogelvisie.nl
• Nederlands Soortenregister
• Wikipedia
• www.vogelvisie.nl/rode_lijst.php
• vogelatlas.sovon.nl/static/pdf/vogelatlas/sovon_vogelatlas_broedseizoen_provGR.pdf
• www.iucnredlist.org/details/22696362/0
• Waarnemingen op waarneming.nl (01-01-2017 t/m 31-12-2017): waarnemingen
• Verspreidingskaart op waarneming.nl: verspreiding

namens: Harm Jan Kiewiet