Ping - Pongmies - Publiek - Geheim

door Harm Jansen

(03-09-2023)

In/Uit

30 juni 2023. Als een pingpongbal flitste een klein rond vogeltje supersnel in en uit zijn hangnest. Heen en weer. Je kwam ogen tekort om het te volgen, laat staan te fotograferen. De buidelmees, in het Fries pongmies, had toen de belangstelling van een tweekoppig publiek. Verfomfaaid groen deed vermoeden dat er regelmatig bezoek kwam. Was zijn locatie nog geheim?

Notities

1^e waarneming en aanloop naar 2^e

23 april 2005! Mijn eerste waarneming van de buidelmees tijdens een IVN-excursie Peizermade-Hoornsemeer. De gidsen drukten ons op het hart: “Hou de locatie geheim, zodat het nest niet verstoord, laat staan door verzamelaars geroofd wordt.”

13 mei 2023. Ontmoeting met enkele birders die meededen aan de Top-of-Holland Vogeldag. Iemand hoorde de buidelmees. Horen is helaas niet altijd zien.

Goed zichtbaar de ontelbare sigaren van de lisdodden, al dan niet met het gelige zaadpluis, waarvan het mannetje een nest maakt. De birders liepen met hun telescopen het geluid achterna. Ik fietste door denkend aan het vogeltje met zwart masker, lichtgrijs hoofdje, beigebruine mantel en wat roodbruin gevlekte borst, althans het mannetje. Zoals 18 jaar geleden gezien.

11 juni 2023. In een vogelkijkhut vroeg men, of ik wist waar de buidelmees zat. Hield me van den domme. Tot mijn verbazing wisten de mensen het gebied waar ik de birders getroffen had te noemen. Hadden ze via-via op internet achterhaald. Ze kenden de exacte locatie niet. Ik ook niet.

Publiek geheim

De afgelopen jaren werd er niet alleen onder de vogels getwitterd. Door de social media is het aantal contactroepjes tussen de mensen enorm toegenomen.

Niet iedereen is zich ervan bewust, dat je bepaalde waarnemingen, zeker van soorten waarbij het aantal broedgevallen dramatisch is gedaald, wellicht beter geheim kunt houden. Bijzondere natuurbelevenissen worden op de digitale snelweg nu massaal gedeeld. Happiness is only real when shared uit de film Into the wild schoot in gedachten voorbij.

Ook in mijn netwerk kwam het vogeltje ter sprake. Ik vernam van 2 locaties. Mijn app-informant vroeg om geheimhouding, waaraan ik me heb gehouden.

Bij de ene locatie waren paaltjes met prikkeldraad geplaatst. Het gras was druk betreden. Het bordje met de tekst “Hier buidelmees” ontbrak nog. Het nest was nauwelijks te zien. Het hing op behoorlijke afstand van de openbare weg.

Bij de andere locatie hing het nest ook boven een sloot langs een alleen voor fietsers en voetgangers toegankelijk pad. Een fietspad waar ik tijdens mijn fietstochten vaak langsreed. Het nest was hier zeer goed te zien. Hier eveneens platgetreden gras en zelfs riet. Een ding was duidelijk, de locatie was een publiek geheim. Was stilstaan op de plek al niet een doorbreking van het geheim? Ik voelde me bij een stop soms schuldig. Ik ontmoette er meerdere vogelaars en fotografen.

Op 30 juni iemand met een camera op statief, een joekel van een telelens en niet te vergeten een afstandsbediening. De fotograaf kon buiten de lens om naar het nest kijken en bij het zien van beweging, het vogelhoofdje voorop, de remote-controle aantikken. Een snel repeterend geluid deed me vermoeden, dat de camera zeer snelle sluitertijden had.

Ik zette mijn Nikon Coolpix met slechts 18 keer zoom op de sportstand en deed een aantal pogingen om het vogeltje op de gevoelige plaat vast te leggen. Daarbij enigszins geholpen door de fotograaf die aangaf: “Hij komt!”, waarvoor dank. Ping, afdrukken. Op het schermpje kon ik bij de geschoten foto’s niet zien of het vogeltje in beeld was. Thuis belandden er veel nesten in de prullenbak, op een na:

In latere ontmoetingen kwamen de verhalen over het ontdekken van het nest en andere zaken betreffende de vogel los. Vogelaarslatijn zullen we maar zeggen.

Vogelaarslatijn

- Iemand die bij de andere locatie onder het prikkeldraad door zou zijn gegaan, om lisdoddesigaren op stokken te plaatsen voor de juiste foto. Daar werd door anderen een stokje voor gestoken.

- Iemand die de route van persoon X zou volgen, die verschillende meldingen met locatie van andere vogels op waarnemingen.nl had gedaan, met daartussen ook de buidelmees, waarbij de locatie “vervaagd” was. Via detectivewerk was de vervaagde locatie van de tussenliggende vogel zo toch gevonden.

- Mensen die wisten te melden, dat er bij de fietspadlocatie al jongen waren, de mees, het vrouwtje?, zou constant met voedsel in en uit vliegen. Gemeld op Facebook.

- De vogel van de prikkeldraadlocatie, een geringd exemplaar uit Frankrijk, zou op bezoek zijn geweest bij die van de fietspadlocatie. 30 juni meende ik in een flits 2 buidelmezen bij het nest te hebben gezien. Zou dus kunnen. Of toch een vrouwtje? De snelle vlucht belette een nauwkeurige determinatie.

Nestbouw en broedgedrag

30 juni bouwde het mannetje, gezien aanvoer nestmateriaal en oponthoud binnenshuis, o.i. nog steeds aan de binnenkant van het nest. Stukadoorswerk zullen we maar zeggen. Isolatie?

Het is bekend dat mannetjes buidelmezen bij elkaar in de buurt nesten bouwen.

Bij Vogelbescherming Nederland las ik dat het mannetje pas begint met bouwen nadat hij een vrouwtje ontmoet heeft. Ik dacht altijd, dat het uiterlijk van het nest juist een vrouwtje moest aantrekken. In ieder geval, dat het maar de vraag is, of het vrouwtje het gebouwde nest aandoet. Gaat ze daarbij op het uiterlijk en kwaliteit van het nest af? Of zijn lokroepjes van het mannetje voldoende voor de verbinding? Bij paarvorming zouden ze samen verder bouwen.

In het artikel “De buidelmees: een polygame vogel met bindingsangst” van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), 23 december 2011, las ik dat het basisnest, waarmee het mannetje het vrouwtje gelokt heeft, volgens haar specificaties wordt afgemaakt. De afwerking van het nest kan 2 weken duren. Binnen wordt een zachte voering van 2 cm dik aangebracht om de eieren warm te houden.

Buidelmezen zijn polygaam. Het mannetje verlaat zijn partner om ergens anders weer een nest te bouwen en een nieuw vrouwtje te lokken. Het vrouwtje neemt dan de complete zorg voor eieren en jongen op zich. Maar het kan ook dat een vrouwtje na de leg het mannetje verlaat, dan pakt de man de broedzorg op. Alleen ongedeelde broedzorg? Nooit samen aan de wieg?

In het RUG-artikel wordt dit bevestigd. Prof. dr. Franjo Weissing: “Er zit geen logica in de vraag, welke van de ouders het nest verlaat. Het enige wat zeker is, dat nooit beide ouders blijven om de jongen groot te brengen. De ouder, die het nest verlaat, paart meestal opnieuw.”

Bindingsangst

Zo stevig als het nest aan een tak zit, zo los zijn de relaties van de partners. Er is sprake van bindingsangst. Flitsscheidingen zijn dus aan de orde van dag. De vogels gokken of de andere ouder al dan niet blijft om het nageslacht groot te brengen. Een merkwaardig spel. Soms gaat het mis, omdat beide ouders het nest verlaten, nadat de eieren zijn gelegd. Game over.

Buidelmezen kunnen 5 tot 7 partners per paarseizoen (april t/m juli) hebben! In en op die swingende nesten aan hangende takken van o.a. wilgen en berken vinden tussen de polygame vogels dus ware swingerfeesten plaats. Snap nu, waarom zowel mannetje als vrouwtje een masker draagt -:). Die van het vrouwtje is smaller. Op webfoto’s vind ik dat grootteverschil in de maskers soms best subtiel.

Wat info uit het boek Das Paarungssystem der Beutelmeise (Remiz pendulinus) - ein Kampf der Geschlechter Franz, D. (1988) maakte mij duidelijk dat het broeden van de buidelmees behoorlijk complex, doch zeer interessant is.

The Notebook - Allie & Noah, e.a.

Naar aanleiding van mijn notities moest ik bij het zien van het nest denken aan de film The Notebook, waar ene Allie terugkeert naar haar vroegere geliefde Noah, en daarbij haar nieuwe liefde, waarmee ze zou gaan trouwen, Lon, verlaat. Ze keert naar Noah terug, nadat ze in een krant een foto ziet van een prachtig huis, dat Noah samen met zijn vader heeft gebouwd. Een droom waarvan hij haar eerder vertelde. De buidelmezen van de waargenomen nesten kregen bij mij een naam, wetende dat ik compleet afweek van de verhaallijn van de film: Noah en Lon of Fin, een andere mannelijke persoon in de film. Sommige fotografen beweerden dat er ook nog een derde nest zou zijn, wat me niet zou verbazen. Later werd nog over een vierde nest gerept.

Duurzaam nest

Na de zomerstorm van 5 juli 2023, genaamd Poly, vroeg ik me af, of de 2 nesten er nog zouden zijn. 7 juli hingen ze er nog. Bij het fietspad had Poly het nest van Noah wat beschadigd. Het voorportaal, de luifel, het tuitje hing naar beneden. Noah vloog nu via een andere ingang, het gat in het dak, naar binnen. Nog steeds geen Allie te bekennen. Noah was nog steeds met de nestbouw bezig. Nog meer isolatie aanbrengen? Hoe lang zou dat doorgaan? Zou hij het dak repareren? Zou Allie een huis met een gehavend voorportaal nog leuk vinden? Of was ze al geweest?

Rushhour

14 juli. De buidelmees vliegt nog sneller heen en weer als eerst en nu met voedsel. Hij is nauwelijks binnen. Van de 4 aanwezige fotografen is er één van overtuigd, dat het vogeltje een vrouwtje is. Op grond van het masker denk ik dat de geëmancipeerde Noah de broedzorg op zich heeft genomen en dat Allie gevlogen is. Dat ze het huis heeft aangedaan staat vast.

Het voorportaal is niet gerepareerd. Noah gebruikt de “nooduitgang” daarboven. Het lijkt alsof hij de randen daarvan wat glad gepleisterd heeft. Verdord blad beperkt inkijk in de woning. Tegen het “massatoerisme”, een woord van een andere fotograaf bij het zien van berm en slootwal.

We waren het erover eens, dat je afstand moet houden. Een Tour de France-commentaar tijdens een bergrit schoot door me heen: “Ik vind het altijd zo eng, met dat publiek zo dichtbij.”

Dat massatoerisme leek gedoseerd. Zag 1 keer hooguit 6 mensen op de locatie. De belangstelling was zoals ik zelf in gesprekken merkte groot. Landelijk: uit o.a. Amersfoort, Delft, Drachten, Holwierde, Groningen, Kolham, Schoorl, Rotterdam, Utrecht, Veendam, Winschoten, Zwolle en zelfs internationaal: uit Gronau (D). Achteraf hoorde ik dat een boer aan het eind van het fietspad een parkeerverbod had ingesteld wegens overlast van auto’s op zijn gazon en werkterrein. Het zal behoorlijk druk zijn geweest.

20 juli. Nog steeds rushhour. Noah vliegt met voedsel naar binnen en verlaat het huis met een poepzakje, een wegwerpluier. Voor het eerst hoor ik hem na een uitvlucht in het riet, tsiuuh, een contactroep produceren. Op zoek naar Allie? Of geruststellende woorden voor de jongen? Zou ik die t.z.t. nog te zien krijgen?

Kraamvisite en kraampraat

29 juli, 9.00 uur: 3 jongen zijn net uitgevlogen! Had ze in de eerste week van augustus verwacht. De broedduur van de buidelmees is 12-14 dagen. En de jongen zitten nog zo’n 20 dagen in het nest voor ze uitvliegen. Terugrekenend moet Noah dus eind juni toch al met de broedzorg bezig zijn geweest, wat ik me bij het invliegen met nestmateriaal niet voor kon stellen. Of verrichtte het isolatiemateriaal overdag en broeden in de nacht wonderen?

Broedde Allie de eieren nog uit? En was zij op 30 juni de 2^e vogel bij het nest, die toen van Noah wegvloog? Zo van: “De ballen, red jij je nu maar met de jongen.” In de vogelgids van Kester Freriks lees ik dat het vrouwtje de eieren uitbroedt. Verwarrend. Begint de flitsscheiding altijd direct na de eileg of eventueel ook na het uitkomen van de eieren? Dat moest ik nog achterhalen.

In het artikel “Het voorkomen van de Buidelmees als broedvogel in Groningen” van Jeroen Nienhuis en Marten Geertsma (1991), lees ik dat de nestbouw pas voltooid wordt, wanneer er eieren zijn gelegd (zij beroepen zich op Franz & Theiss, 1983). Het nest was 30 juni aan de buitenkant compleet met tuitje afgebouwd. Het zal toen dus eieren bevat hebben. Die moeten minstens anderhalf week voor 30 juni gelegd zijn.

De jonkies, nog zonder masker, lieten zich om en nabij het nest zien. Daarbij af en toe contactroepjes ten gehore brengend. 2 hingen als ware acrobaten bij het nest. Alsof de nestbouw nu al werd aangeleerd. Noah was in geen velden en wegen te bekennen.

Eerst had ik de prikkeldraadlocatie nog bezocht. Geen nest meer te ontdekken. Toen ik dat met de aanwezigen besprak gaf iemand aan, dat het nest zou zijn weggehaald. Dus toch nestroof? Wie doet zo iets? Iemand die het als souvenir in de vensterbank wil?

’s Avonds op de terugweg weer ander publiek. Iemand had gehoord, dat in het prikkeldraadnest onbevruchte eieren zaten en dat iemand het nest daarom had verwijderd. Wie controleert dat dan? Onderzoekers van welke organisatie? En hoe? Met een schouwlampje? Hoe krijg je de eieren uit het nest?

In het RUG-artikel lees ik dat in 30% van de onderzochte scheidingsgevallen, zowel mannetje als vrouwtje het nest verlaat, ook al zijn de eieren bevrucht en staan ze op het punt om uit te komen. Dus wie weet, hoe dat bij de prikkeldraadlocatie was. 4 augustus zie ik dat ook het prikkeldraad weg is. Het nest zou natuurlijk uit de boom kunnen zijn gewaaid. Lijkt me onwaarschijnlijk, aangezien het zomerstorm Poly goed had doorstaan. Wie weet is het meegenomen voor wetenschappelijk onderzoek.

Weer iemand anders vertelde dat hij in de week voor 29 juli 5 jonkies van een ander nest bij het nest van Noah had zien zitten. Noah had die jonkies verjaagd. Er zouden foto’s van zijn. Zochten die jonkies hun echte vader/moeder? Hun halfbroertjes/-zusters? Wilden ze familiecontact? En als die jonkies niet van Lon van de prikkeldraadlocatie waren, waren ze dan van de geheime locatie van Fin? Of van een onbekende 4^e locatie? Wie weet had Allie in een van die nesten de broedzorg wel op zich genomen. Wat een verhalen/leuke gesprekken!

’s Avonds was er 29 juli geen buidelmees bij het nest te bekennen. De jongen komen de eerste 2 a 3 weken bij het nest terug om er te overnachten (Franz & Theiss, 1983). Was het al bedtijd? Pa had de slaapkamer goed geïsoleerd. De jonkies werden waarschijnlijk niet gestoord.

4 augustus zag ik ’s middags geen activiteit bij het nest. Zou de grote trek naar het zuiden nu al begonnen zijn? Er is een waarneming bekend van een jonge buidelmees die zich zeven dagen na het uitvliegen op vier kilometer afstand van het nest bevond. Verkenden Noah en kids de omgeving?

10 augustus zie ik de 3 kids en Noah ’s avonds samen bij het nest. De jongen foerageren nog wat in het riet. Insecten, ook al zaden? Noah steekt de kop uit de voordeur en lokt ze binnen.

Eind augustus trekken de Nederlandse buidelmezen naar Zuidwest Frankrijk (Gironde e.o.). Mijn notebook gaat dicht.

Ongedeelde broedzorg - wetenschappelijke antwoorden

De vraag vanaf welk moment de flitsscheiding van de buidelmezen plaatsvindt en of er ook tussenvormen waren, hield me bezig. Professor dr. Weissing gaf me op navraag het volgende antwoord, waarvoor dank:

“Bij Europese buidelmezen mag het mannetje tijdens de eileg niet het nest binnenkomen.
[De evolutionaire verklaring is dat het vrouwtje het mannetje in het ongewis wil laten of alle eieren al zijn gelegd.] Bij andere soorten (bijv. de Chinese buidelmezen) is het mannetje tijdens de eileg geregeld in het nest. Na de eileg gaat dan een van de twee ouders ervan door. Dit is tenminste bij Europese buidelmezen altijd het geval, terwijl het bij Chinese buidelmezen ook kan gebeuren dat beide ouders participeren in de resterende broedzorg.”

In Evolutionary ecology of the variable breeding system of Chinese penduline tits, 2022, van Jia Zheng, zie ik dat bij de Europese buidelmezen het vrouwtje de eieren ook nog met nestmateriaal bedekt, opdat het mannetje deze niet ontdekt en het nest eerder verlaat. Vrouw buidelmees heeft zo een beslissingsvoorsprong in de tijd, waarop ze het nest wil verlaten en de broedzorg compleet aan de man overlaat.

Die Allie toch. Die heeft Noah er volledig voor op laten draaien. Mooi, dat hij zijn verantwoordelijkheid nam.

Meesmuilen

Dit werkwoord betekent spottend/ongelovig glimlachen. Misschien doet u dat bij mijn verhaal. Over de herkomst van dit woord is discussie. Komt het van mee-smuilen, vergelijk smile in het Engels: mee-lachen? De meeste etymologen denken dat er een oud woord mezen bestaan zou hebben, dat grijnzen zou beteken en dat doe je met je muil. Dit werkwoord heeft niets met het vogeltje te maken.

Maar wat te denken van het feit, dat men de nesten vroeger in Polen gebruikte om de kindervoeten warm te houden? Dan krijgt het woord ineens een andere betekenis. Don’t try that at home. Gelukkig is er nu een overvloed aan muiltjes en pantoffels. Laat de nesten dus hangen. Ze kunnen volgend jaar een stimulerend effect hebben op de vestiging van buidelmezen. Mogelijk kunnen we dan met een big smile de kinderen van Noah & Allie & Finn e.a. terugzien.

Ander Vogellatijn

Van Dale geeft in een uitgave van 1984 bij de buidelmees nog de naam Parus pendulinus aan. Parus staat voor het typegeslacht van de familie van de mezen. Latijn: pendulus: hangend, pendere: hangen). Vraag me af, of het hangen naar het hangnest verwijst, of naar de mees zelf, die immers ook (bij de bouw) aan het nest hangt, wat ik helaas alleen bij de hangjongeren heb gezien. Vergelijk ook pendule: slingeruurwerk. Het nest slingert met de wind heen en weer.

De buidelmees rekent men nu niet meer tot de Parus-familie, de Paridae. Men spreekt nu van een aparte familie van de buidelmezen: de Remizidae. Op grond van broedgedrag en nestbouw? De mees heet dan de Remiz pendulinus. Die wetenschappelijke naam Remiz is trouwens al in 1819 door de Poolse zoöloog Feliks Jarocki gepubliceerd.

Betekenis wetenschappelijke naam Remiz: ambachtelijke mees of Romeinse (romana). De vogel zou zich vanuit Italië naar o.m. Polen hebben verspreid.

Remiz kan ook uit het Russisch komen. Remes/ремес is Russisch voor ambacht. Het is nest is inderdaad ambachtelijk, meesterlijk gebouwd.
Remiz zou ook heel goed van het Duitse Riethmeise (Frühneuhochdeutsch: Rietmeisz) (NL: rietmees), in sommige streken Remitz genoemd, kunnen stammen.

Pongmies

Een pong is in het Fries een buidel, beurs, portemonnee. Naar ik vernam staat het woord ook voor de collectebuidel die in de kerk aan een stok langs de bezoekers gaat. De vergelijking met het nest aan een tak is dan zo gemaakt. Prachtig woord dus. Pongmieske zal wel buidelmeesje zijn. Het vogeltje is slechts 11 cm lang.

In de verhalen over de buidelmees van de fietspadlocatie heb ik ook een flinke duit in het zakje gedaan. Wanneer alle bezoekers entree hadden moeten betalen, had de pongmies veel ping in de pong gehad voor een publiek geheim der natuur.