Dominee duikt drijfnat diep

De wonderbaarlijke visvangst van de aalscholver

door Harm Jansen

(5 december 2021)

Van boven kwam wat nattigheid toen ik het Boterdiep voor Bedum overstak. Een vroege lentezon scheen. Het water weerspiegelde de scheve kerktoren zonder een spat regen. Mijn blik naar boven zag een zwarte vogel die zijn vleugels spreidde om de veren te drogen. Die waren voor zijn duik niet ingevet.

Even moest ik denken aan de natte jas van de dominee die door weer en wind op zijn Puch-bromfiets onze openbare basisschool in een ander dorp bezocht om te vertellen over de wonderbare visvangst, maar dan in een religieuze context.

De vogel die even later met zijn volle spanwijdte als een heraldisch wapendier boven me hing, de aalscholver, werd vanwege die houding en zijn zwarte verenkleed met witte bef vroeger door vissers al vergeleken met een predikende dominee. Is zijn visvangst in ornithologische context ook wonderbaarlijk? What’s in a name?

Naamgeving van de aalscholver

Gelet op gedrag, geluid, leefomgeving, verenkleed en visvangst, bestaan er naast Dominee voor de aalscholver nog tal van andere namen:

Een anagram van aalscholver is het woord Schollevaar; je vormt het met precies dezelfde letters, maar dan in een andere volgorde. De vogel eet o.a. aal en schol. Maar het is de vraag of “scholle(v)” naar de vis verwijst.

Etymologen brengen het element “aar” in verband met arend vanwege de heraldieke houding met de gespreide vleugels ter droging en het feit dat de schollevaar op vis jaagt. Het element “scholv”of “skolf” vergeleken ze met het Oudhoogduits en Oudnoors scarba en scarfr, dat schrapen betekent en verwijst naar het scherpe, schorre geluid van de vogel dat hij vooral in de broedkolonies laat horen. In het Duits wordt de aalscholver ook wel Scharbe genoemd. Moet je het woord schrapen alleen in verband brengen met geluid? Kennen we ook niet de uitdrukking: iets bij elkaar schrapen? Iets verzamelen? Het woord Schollega(r)der - verzamelaar van schol sluit hier bij aan. De naam Botskollever is zo te lezen als verzamelaar van bot.

Door vergelijking met het Zweedse woord skolla, dat is “dun metalen plaatje”, en onze woorden schilfer en schub heeft men geopperd dat het bij “skolf” om het typische verenpak van de vogel gaat. Schollevaar zou naast schraper-arend dus ook schub-arend kunnen betekenen.

De schubben in het verenpak doen je denken aan een reptiel. De wetenschappelijke soortnaam voor de aalscholver Phalacrocorax carbo lijkt hier bij te passen. Het lijkt wel een naam voor een kleine dinosaurus. De betekenis is echter: houtskoolkleurige kaalkoppige raaf.

Die raaf komen we ook tegen in de naam Cormoran(t), Duits Kormoran, afgeleid van het Latijnse woord corvus marinus: letterlijk Zeeraaf. Hiervan is Waterraaf afkomstig.

Koosnamen zijn: Ali, Zwartjan. Een voor mij verwarrende naam is: Modderboele. Bij eerste lezing moest ik bij boele aan een Gronings woord voor bult denken. En later aan een kleine modderverhoging in het water. Van aalscholvers wordt namelijk ook wel beweerd, dat ze stil in het water gaan liggen om laag overvliegende, drinkende of modderzoekende zwaluwen te pakken. Boele is echter een koosnaam voor broer of vriend. Houdt de aalscholver van modder? Of is hij de broer/vriend van de matroos van de modderschuit, de baggeraar, die met de modder ook vis voor hem naar boven haalt? Of de broer/vriend van de visser die de vogel afgericht met een lint of ring om de hals, zodat hij de vis niet door kan slikken, voor een alternatieve visvangst misbruikt?

Vergelijkende namen: Kraon(vogel) en Palingkraon. Daarbij moeten we niet denken aan een vogel die de vis omhoog takelt. De namen duiden op het vliegen in V-formatie zoals kraanvogels tijdens de trek ook doen. Die vluchtformatie verklaart ook de vergelijking met de gans: Kurregâns (Fries, waarbij Kurre slaat op het knorrende geluid), Moddergans en Koolgans: vanuit het Engels Coalgoose, duidend op de zwarte steenkoolkleur.

Scheldnamen: Palingdief; Schrokker en Ropper: omdat de vogel in een school vis grote hoeveelheden naar binnen schrokt; Stinker: vanwege de witte uitwerpselen, die bomen kunnen laten afsterven; Beakenschiter: de vogel doet zijn behoefte ook op zeebakens.

Komische naam: Konteklopper (Texel): als hij tijdens zijn duik veel vis gevreten heeft, komt hij als een te zwaar beladen watervliegtuig al klappend en kloppend met de staart op het water maar langzaam omhoog.

Hopelijk bent u in de zee van namen niet verzopen, we gaan nu duiken:

De wonderbaarlijke visvangst

In zijn jacht op vis duikt de aalscholver ongeveer 30 seconden. Hij kan daarbij wel 10 tot 35 meter diep duiken. Hij merkt zijn prooi op ongeveer een meter afstand op, ook in troebel water. Dat is niet eenvoudig, ook al heeft hij speciaal uitgeruste ogen en oren.

Superoren: proeven en metingen van de Zuid-Deense Universiteit leerden, dat het brein van de vogel bij geluiden boven water ongeveer net zo reageerde als bij geluiden onder water. Een aalscholver hoort onder de waterspiegel ook uitstekend. Tot die conclusie kwam men door meting van de hersenactiviteit en door sectie op aalscholver-oren van natuurlijk gestorven dieren. De vogel heeft een bijzonder gebouwd middenoor: dat lijkt op dat van kikkers en schildpadden. Ook als hij duikt pikt hij daarmee geluiden op tussen de 1 en 4 kHz. Laat dat nou precies de geluidsfrequentie zijn van één van zijn favoriete maaltjes op zee: de haring.

Knipvlies: Zodra de aalscholver zijn kop onder het wateroppervlak steekt, schuift er een doorzichtig vlies voor de ogen als correctie- en beschermingslens. Dat is het knipvlies. Ook wel het derde ooglid (membrana nictitans) genoemd. Waterdichte contactlenzen als duikbril maken goed zicht mogelijk.

Zwaar duikerspak: het verenkleed van een aalscholver is een wetsuit, dat niet zo goed water afstoot. Maar dit nadeel heeft ook gelijk een voordeel. Want door de wateropname kan de vogel langer onder water blijven, zonder dat de opwaartse druk (van een waterafstotend verenkleed) het dier naar boven zou werken.

De jas van de dominee voor de klas was tijdens zijn les opgedroogd bij de verwarming. Aan het eind van de les deelde hij plaatjes uit aan de leerlingen, die een goed antwoord op zijn vragen hadden gegeven. Hij had plaatjes over en viste nogmaals onder zijn gehoor naar namen. Mijn klasgenoten herinnerden hem aan een goed antwoord van mij, ook al betrof dat een niet-religieuze vraag. Dominee verschoot een beetje van kleur. Opwaartse druk? Wat er op het plaatje stond weet ik niet meer. Plaatjes van de wonderbare visvangst vond ik via de digitale hengel volop in het net. Op die van de schilder Rafaël staan 3 zwarte vogels, geen aalscholvers denk ik.

Dominee vloog met een droge jas op zijn Puch de Schoolstraat uit. In Bedum wapperde ineens een Groninger aardbevingsvlag. De toren van de Walfriduskerk trilde in het water. Het leek wel of de spits over de bodem van het Boterdiep schraapte. De dominee op de Ter Laanster Klap had inmiddels ook een drysuit en vloog er voor een nieuwe duikvlucht tevens op uit.